حرم مطهر رضوی، نگین ارزش‌های معنوی ایران و جهان اسلام

خبرگزاری مهر- گروه استان ها: حرم مطهر رضوی مجموعه‌ ای فرهنگی و تاریخی است که پس از بیت‌الله الحرام و حرم مطهر پیامبر اکرم(ص) در مدینه به عنوان یکی از مهم‌ترین بناهای مذهبی مسلمانان از آن یاد می شود.

بارگاه ملکوتی حضرت ثامن الحجج (ع) از دیرباز برای هنرمندان و معماران بستری عظیم و الهام‌بخش بوده است بستری که ارادت و عشق را در نمادها، سازه‌ها و نماها به چشم هر عاشق ارادتمندی هدیه می‌کند.

هر زائر و بیننده‌ای که پا به حرم آسمانی امام رضا(ع) می‌گذارد، هنر معماری اسلامی- ایرانی در پیکر سازه‌های حرم رضوی او را مسحور خویش می‌کند.

حرم مطهر امام رضا(ع) مجموعه‌ای تقریباً مدور، که گنبد درخشان و طلایی برفراز آن قرار دارد، تقریباً در مرکز بناهای آستان مقدس و قبر امام هشتم(ع) در نقطه میانی آن واقع شده و نخستین بنایی که گرداگرد مرقد مطهر امام رضا(ع) ساخته شد، به دوره‌ی سامانیان و حکومت آن‌ها در خراسان می‌رسد.

در سده ششم هجری شمسی نخستین گنبد حرم امام رضا(ع) از جنس کاشی بر فراز قبه موجود به فرمان سلطان سنجر سلجوقی ساخته شد.

سنگ بنای توسعه‌ی فضاهای حرم امام رضا(ع) پس از انقلاب اسلامی نهاده شد. ۶۰ هزار و ۵۰۰ متر مربع از فضاهای سقف‌دار و ۱۸۶ هزار مترمربع فضای روباز پس از انقلاب اسلامی ساخته شده است به طوری‌که که فضای دو نیم هکتاری کل حر م مطهر رضوی در این مدت به ۶۲ هکتار کنونی افزایش یافته است.

در حال حاضر حرم رضوی دارای ۷۰ هزار متر مربع فضای سقف‌دار زیارتی و ۱۹۹ هزار و ۸۰۰ مترمربع فضای سرباز است.

حرم مطهر امام رضا(ع) دارای پنج صحن از جمله عتیق(انقلاب)؛جدید(آزادی)؛ امام خمینی، جمهوری اسلامی و قدس است که هر یک از صحن‌ها شاهکارهایی از معماران مختلف ایرانی را به نمایش می‌گذارند.

رواق ها، صحن‌ها،مناره ها و دیگر سازه‌هایی که در حرم مطهر رضوی در سال‌های گذشته بنا شده‌اند جلوه‌گاهی بی‌نظیر از زیباترین و گیراترین بناها و سازه‌های معناگرا را از هنر ایرانی- اسلامی به وجود آورده‌اند.

ضریح‌های حرم

می‌توان گفت ضریح اول، ضریحی چوبی بوده با تسمه‎ طلا و نقره. این ضریح در زمان شاه طهماسب صفوی یعنی سال ۹۵۷ هجری قمری ساخته شده و بر روی صندوق چوبی مضجع منور نصب می‌شود.

‎

دومین ضریح در سال ۱۱۶۰ به دستور شاهرخ، نوه‌ی نادر ساخته و وقف مرقد مطهر شد.

این ضریح فولادی مرصع بدون سقف که معروف به «ضریح نگین‌نشان» است، پنجره‌ها و شبکه‌های چهار طرف آن دارای گوی و ماسوره‌هایی بود که با نگین‌های کوچک یاقوت و زمرد تزئین یافته و تعداد آن‌ها به بیش از دوهزار می‌رسد.

بعدها در عصر پادشاهی فتحعلی شاه قاجار به دستور وی ضریحی فولادی و ساده به ابعاد (۳×۴) و ارتفاع ۲ متر ساخته و روی ضریح دوم (ضریح نگین‌نشان) نصب شد.

این ضریح از پنج ضریح مرقد مطهر امام رضا(ع)، کوچک‌تر است. به همین علت با ضریح دیگری تعویض شد و اکنون در موزه‌ی تاریخ مشهد نگه‌داری می‌شود.

ضریح چهارم به ضریح ملمع «طلا و نقره» و ضریح «شیر و شکر» معروف بود. این ضریح نیز در سال ۱۳۳۸ بر روی ضریح نگین‌نشان یا ضریح دوم نصب شد.

طراحی این ضریح توسط مرحوم حافظیان انجام گرفت و حاج محمدتقی فروتن اصفهانی با نظارت استاد حافظیان کار اجرا و قلم‌زنی آن را انجام داد.

با آماده شدن طرح استاد فرشچیان، ساخت ضریح جدید از دوازدهم بهمن سال ۱۳۷۵ تحت نظارت هنری این استاد آغاز و از میان چند نفر از هنرمندان قلم‌زن توفیق کار قلم‌زنی ضریح مطهر، نصیب استاد خدادادزاده اصفهانی شد.

در اطراف ضریح مطهر به نشانه‌ی چهارده معصوم چهارده دهانه به شکل محراب طراحی و اجرا شده است.

دو سوره مبارکه «یس» و «هل اتی» در بالای ضریح مطهر به صورت کتیبه دور تا دور ضریح نوشته شده است. طول کتیبه بالایی یعنی سوره مبارکه «یس» دارای ۶۶/۱۷ و عرض ۱۸ سانتی‌متر و طول کتیبه «هل اتی» ۷۶/۱۶ و عرض آن ۱۴ سانتی‌متر است.

محراب‌های حرم

از دیگر آثار ارزشمند داخل حرم رضوی از جمله به سه محراب باشکوه مربوط به قرن‌های هفتم هجری می‌توان اشاره کرد که بر روی دو محراب، ‌کتیبه‌هایی به خط کوفی و بر سومی، کتیبه‌هایی به خط کوفی و ثلث و به رنگ لاجوردی بر زمینه‌ی سفید، مشتمل بر آیات و احادیث نوشته شده است.

هنگام ورود به صحن جامع رضوی، گنبد فیروزه‌ای رنگی چشم هر زیارت کننده‌ای را به خود خیره می‌کند. به صحن قدس حرم مطهر که نزدیک می‌شوی، زیبایی و شکوه معماری مسجد گوهرشاد بیش‌تر نمایان می‌شود.

مسجد گوهرشاد

مسجد گوهر شاد مسجدی کلاسیک و به سبک مساجد چهار ایوانی ساخته شده است. صحن مسجد تقریباً به شکل مربع و در اطراف آن چهار ایوان بزرگ تاریخی و در فواصل ایوان‌ها هفت شبستان وسیع و شش در ورودی و خروجی است.

مسجد گوهرشاد در مشهد در جنوب آرامگاه علی بن موسی الرضا(ع) به دستور «گوهرشاد بیگم»، همسر شاهرخ ساخته شد.

به سبب ظرافت و زیبایی کاشی‌کاری و خط و اسلوب معماری مسجد گوهرشاد، این مسجد از شاهکارهای معماری ایرانی در دوره تیموری و به دلیل موقوفات بسیار و مجاورت با آرامگاه حضرت از مهم‌ترین و شلوغ‌ترین مسجدهای ایران به شمار می‌رود؛ به طوری که برخی آن را پُربازدید کننده‌ترین مسجد در ایران می‌دانند.

مسجد جامع گوهرشاد نمونه‌ی کامل و برجسته‌ی هنر ایرانی است. همه‌ی ویژگی‌های معماری سنّتی در آن به کار رفته و به ویژه ایوان بزرگ مسجد یعنی ایوان مقصوره به گونه‌ای زینت یافته که افزون بر ایجاد احساس آرامش و نشاط، نمازگزار و نیایش‌گر را در جهانی مرموز و ماورایی به پرواز درآورده، غرق در جذبه‌های عرفانی می‌سازد.

رواق‌هایی برای آرامش دانشمندان شیعه

در حرم امام رضا(ع) مرقد ۳ نفر از علما و دانشمندان برجسته‌ی شیعه واقع شده است. آرامگاه شیخ بهایی یکی از این مکان‌های تاریخی در جوار بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) است.

این آرامگاه در رواقی به همین نام واقع در ضلع شمالی صحن امام خمینی(ره)قرار دارد و متعلق به شیخ بهاءالدین محمد عاملی معروف به شیخ بهایی از دانشمندان بزرگ شیعی معاصر با شاه عباس صفوی است.

بنای رواق شیخ بهایی دارای ۱۰۲ مترمربع مساحت می‌باشد و مدفن این عالم جلیل‌الشأن در مرکز رواق قرار دارد و با سنگ نبشته‌ای مشتمل بر شرح حال شیخ بهایی مزیّن شده است.

در شمال شرقی صحن انقلاب و در قسمت تحتانی غرفه‌های متصل به مدرسه میرزا جعفر سابق، آرامگاه دیگری قرار دارد و به وسیله‌ی پلکان و دری از غرفه چهارم در ضلع شمالی با صحن انقلاب مرتبط است. این آرامگاه متعلق به شیخ المحدثین محمد بن حسن، معروف به شیخ حر عاملی از دانشمندان شیعی و صاحب کتاب مشهور «وسایل الشیعه» است که در ۱۰۳۳ قمری در یکی از روستاهای جبل عامل به دنیا آمد و پس از طی دوران تحصیل به مشهد مهاجرت کرد و ضمن تدریس، مدتی مقام شیخ‌الاسلامی در مشهد را عهده‌دار بود. وی در ۱۱۰۴ قمری وفات یافت و در این مکان مدفون شد. مدفن فرزند بزرگ و دانشمند او در جوار مقبره پدر قرار دارد.

آرامگاه شیخ طبرسی نیز در شمال صحن انقلاب و شرق باغ رضوان و در ضلع غربی سردرهای ورودی طبرسی به مجموعه حرم واقع و با گنبدی کاشی‌کاری مزیّن است.

نام صاحب آرامگاه، ابوعلی فضل بن حسن طبرسی است که از علمای مشهور شیعه و صاحب «تفسیر مجمع البیان و جوامع الجامع» می‌باشد که به قولی در ۴۷۰ قمری در ایران متولد و در ۵۴۸ قمری در سبزوار وفات یافت و در قبرستان قدیمی مشهد (قتلگاه) که بعداً باغ رضوان نامیده شد، مدفون گردید. باغ رضوان در شمال غربی اماکن متبرکه واقع بود و مقبره شیخ طبرسی در سال ۱۳۷۰ش. در جریان طرح توسعه حرم به محل کنونی انتقال یافته است.

وقتی زائر حضرت رضا(ع) می‌شوی، بدون شک چاذبه های تاریخی این مکان مقدس چشم را به خود خیره می‌کند. شکوه معماری همراه با جلال و عظمت حس خوشایندی را به هر مسلمانی منتقل می‌کند.

مدرسه پریزاد

مدرسه پریزاد نیز از دیگر اماکن تاریخی در مجموعه حرم مطهر امام رضا(ع (قرار دارد و هم‌اکنون از آن به عنوان یک یادگار تاریخی- اسلامی محافظت می‌شود.

این مدرسه که به پریزاد خانم، ندیمه‌ی گوهرشاد منسوب است، به سال ۸۲۳ هجری قمری در نزدیکی مسجد گوهرشاد در دوره‌ی تیموریان ساخته شده است.

پریزاد مدرسه‌ای کوچک و ۴ ایوانی مشتمل بر غرفه‌ها و حجره‌هایی می‌باشد و تزئینات آن عبارت است از آجرکاری سردر ایوان‌ها و کاشی‌کاری با نقوش اسلیمی بر سردر غرفه‌های همکف مدرسه.

مدرسه نواب

زائرانی که از بست خیایان شیرازی وارد حرم مطهر رضوی می‌شوند، رهگذری چشم به ساختمان تاریخی دوخته‌اند که محل رفت و آمد طلاب و علماست.

این بنا با نام «صالحیه نواب» که مربوط به دوران صفوی است نیز شناخته می‌شود که به همت «ابوصالح رضوی» در دوره سلطنت شاه سلیمان صفوی به سال ۱۰۸۶ قمری بنا شده است. مدرسه نواب در خیابان شیرازی مشهد قرار دارد.

بنای فوق شامل دو طبقه با ۷۵ حجره می‌باشد که با کاشی‌های الوان مزیّن گردیده است.

در حرم مطهر امام رضا(ع) معماری سنّتی و تاریخی و استفاده از جدیدترین و مدرن‌ترین تکنولوژی‌ها در کمال دقت در کنار یکدیگر قرار گرفته و به لحاظ بصری نیز زیباترین و هنرمندانه‌ترین نماهای ممکن با استفاده از اسماء و صفات الهی و نام مبارک ائمه اطهار(ع) ساخته شده که احساس آرامش درونی را به زائران منتقل می‌کند.